Μετά τη δημοκρατία, τι;

Σχόλια πάνω στο βιβλίο του Εμάνουελ Τόντ Του Στράτου Μεϊντανόπουλου Ο Εμανουέλ Τοντ είναι από τους λίγους Γάλλους διανοούμενου...

Σχόλια πάνω στο βιβλίο του Εμάνουελ Τόντ

Του Στράτου Μεϊντανόπουλου

Ο Εμανουέλ Τοντ είναι από τους λίγους Γάλλους διανοούμενους παλαιάς κοπής: από αυτούς, δηλαδή, που δεν αερολογούν ή συνθηματολογούν προκειμένου να καλύψουν την ιδεολογική ή βιοποριστική τους προσκόλληση.

Το 2008 εξέδωσε το εκτενές δοκίμιο «Μετά τη δημοκρατία»*. Εκεί αναλύει τις αλλαγές  στα γαλλικά πράγματα και, βάσει αυτών, προσπαθεί να προβλέψει τη μορφή που θα λάβει το πολιτικό σύστημα της χώρας του.

Το βιβλίο έχει διπλό ενδιαφέρον για τον Έλληνα αναγνώστη. Αφενός, εξετάζει  εξελίξεις που είχαν από καιρό αρχίσει να διαφαίνονται σε δυτικοευρωπαϊκές χώρες, αλλά που έγιναν πλήρως ορατές στην Ελλάδα –τουλάχιστον στο πολιτικό τους σκέλος– μόνον με τη λεγόμενη κρίση. Βοηθά έτσι να διαχωρίσουμε τις ελληνικές ιδιαιτερότητες από τις ευρωπαϊκές εξελίξεις. Αφετέρου, είναι γραμμένο αμέσως πριν εκδηλωθεί αυτή η κρίση: άρα, βοηθά  να συλλάβουμε τις αλλαγές που ο συγγραφέας εντοπίζει όχι ως άμεσο απότοκο της επέμβασης του ΔΝΤ στην Ελλάδα, αλλά ως γενική εξέλιξη των δυτικού τύπου πολιτευμάτων.

Ο Τοντ περιγράφει την ολιγαρχική στροφή της Γαλλίας, παρουσιάζοντάς την σε ένα φόντο δημογραφικών και ανθρωπολογικών αλλαγών. Η ανάλυση παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον, εδώ όμως θα περάσουμε απευθείας στο διά ταύτα του συγγραφέα. Ποιες θεωρεί, δηλαδή, ότι είναι οι πιθανές αντιδράσεις του πολιτικού συστήματος σε αυτή τη νέα κατάσταση. Επ’ αυτού ο Τοντ διατυπώνει δύο απαισιόδοξα σενάρια και μία πρόταση.

 Σενάριο 1. Στροφή προς τον εθνοτικό διαχωρισμό

«Όταν μια κοινωνία δεν καταφέρνει να αντιμετωπίσει τα οικονομικά της προβλήματα, μία κλασική διέξοδος είναι η φυγή προς τον ανορθολογισμό. Το να χτυπάς έναν αδύναμο για να ξεδώσεις είναι ένας δοκιμασμένος μηχανισμός αναπλήρωσης, σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο». Στην Ελλάδα, τον ρόλο του σάκου του μποξ τον παίζουν ήδη οι μετανάστες. Όμως ο ρατσισμός δεν είναι ευρύτατα διαδεδομένος: το μείον της λύσης αυτής είναι ακριβώς η αδυναμία του αποδιοπομπαίου τράγου, το ότι δεν εκλαμβάνεται από το συλλογικό ασυνείδητο ως ανώτερος κοινωνικά: «[μεταξύ 1870 και 1933] οι Γερμανοί Εβραίοι ήταν υπό ένταξη στις μεσαίες τάξεις, δεν ήταν ένα άθλιο υποπρολεταριάτο», θυμίζει ο Τοντ. Αλλά το σημαντικότερο μειονέκτημα είναι ότι η καλλιέργεια του εθνοτικού διαχωρισμού μπορεί να γίνει ο καταλύτης που θα  απελευθερώσει ανεξέλεγκτες κοινωνικές δυνάμεις. Άρα απειλητικές και για την πολιτική τάξη.

Στην ελληνική πραγματικότητα, αντίθετα, δεν είναι απίθανο να υπάρξει διαχωρισμός με βάση το θρήσκευμα. Η εισαγόμενη ισλαμοφοβία μπορεί να συναντήσει την εγχώρια δυσπιστία προς το Ισλάμ ως θρησκεία της χώρας από την οποία εκπορεύεται η σημαντικότερη γεωπολιτική απειλή για την Ελλάδα.

Σενάριο 2. Κατάργηση της καθολικής ψηφοφορίας

«Σήμερα το ζεύγος αριστερά-δεξιά με δυσκολία μπορεί να σκηνοθετήσει την αντιπαλότητα χάρη στην οποία επιβιώνει, έστω και φαινομενικά, ο πλουραλισμός […] Για τους πολιτικούς, οι οποίοι όλο και δυσκολότερα εξασφαλίζουν την εκλογή τους –και στη συνέχεια αποφεύγουν να κυβερνήσουν πραγματικά– μία πιθανή λύση θα ήταν να σταματήσει αυτή η κωμωδία».

Το πρότυπο είναι στη Ασία: «Η Κίνα συνδυάζει ανάπτυξη και δικτατορία του Κομμουνιστικού Κόμματος. Θα πρέπει να αναρωτηθούμε μήπως το ΚΚ Κίνας μάς δείχνει [πέρα από τον οικονομικό και] τον πολιτικό στόχο που πρέπει να ακολουθήσουμε: τη δικτατορία, την οποία εδώ αποκαλούμε διακυβέρνηση» (αγγλικά: governance).

Ο Τοντ θεωρεί πιθανή αυτή την εξέλιξη, διακινδυνεύει μάλιστα και συγκεκριμένη πρόβλεψη: «Στην εποχή της πληροφορικής, η ηλεκτρονική ψηφοφορία φαίνεται να προσφέρει πολλές δυνατότητες παράκαμψης ή ακρωτηριασμού του δικαιώματος ψήφου. Κάθε συνταγματική αναθεώρηση πρέπει να θεωρείται  ως απειλή». Πιστεύει δε ότι η άμεση ψήφος μπορεί να συνεχίσει να αναδεικνύει τους τοπικούς άρχοντες, αλλά να καταργηθεί στα άλλα επίπεδα. Εξάλλου, όπως υπενθυμίζει, κάτι τέτοιο γίνεται ήδη: άμεση εκλογή στις βουλευτικές εκλογές και έμμεση εκλογή σε υπερεθνικό επίπεδο.

Η αναντιστοιχία μεταξύ οικονομικών και πολιτικών χώρων

Ο Τοντ κλείνει το βιβλίο με ένα τρίτο σενάριο: Καταρχάς τονίζει την «ανάγκη αντιστοιχίας μεταξύ οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών χώρων. Στη δημοκρατία των μέσων του 20ου αιώνα οι χώροι αυτοί συνέπιπταν στο πλαίσιο του έθνους-κράτους» – εξ ου και κάποια ανάδραση μεταξύ κοινωνίας και πολιτικής τάξης. Όμως πλέον «ο κόσμος της παγκοσμιοποίησης είναι διαφορετικός […] οι οικονομικές εντάσεις εκδηλώνονται σε πλανητική κλίμακα. […] Η σημερινή αποδιοργάνωση της γαλλικής πολιτικής ζωής απορρέει απλούστατα από τον γεωγραφικό διαχωρισμό μεταξύ μιας γαλλικής κοινωνίας που δεν έχει αλλάξει κλίμακα και μιας οικονομίας που διστάζει μεταξύ ευρωπαϊκής και πλανητικής κλίμακας».

Επειδή η διεύρυνση του πολιτικού χώρου στα όρια του πλανήτη είναι ουτοπία ή προπομπός ολοκληρωτισμού, ο Τοντ προτείνει ως λύση τη διεύρυνση στα όρια της πλανητικής περιφέρειάς μας, δηλαδή της Ευρώπης. Με κύριο εργαλείο τον οικονομικό προστατευτισμό – σε ευρωπαϊκό, αυτή τη φορά, επίπεδο.

Από το 2008 το τοπίο είναι εντελώς διαφορετικό. Αλλά και οι προτάσεις του συγγραφέα έχουν προσαρμοστεί. Σήμερα ο Τοντ εξακολουθεί μεν να συνηγορεί υπέρ ενός προστατευτισμού, σε εθνικό όμως πλέον επίπεδο. Δύσκολα μπορούμε να κρίνουμε πόσο εφικτό ή ευκταίο είναι αυτό. Οι διαπιστώσεις του πάντως για την αναντιστοιχία οικονομικών και πολιτικών χώρων παραμένουν: καίριες για μια χώρα σαν τη Γαλλία, ζήτημα επιβίωσης για μια χώρα σαν την Ελλάδα.

* Emmanuel Todd, Aprés la démocratie.  Gallimard (πρώτη έκδοση 2008)

Πηγή