Πότε θα επαναστατήσουμε; Διαχείριση μαζών και κοινωνική συμμόρφωση σε πειράματα

«Ψυχολογία του σκλάβου» – Τα  πειράματα Γράφει ο Αυγερινός Χατζηχρυσός Γιατί δεν αντιδρούμε, πότε αντιδρούμε, ή τουλάχιστον γι...

«Ψυχολογία του σκλάβου» – Τα πειράματα

Γράφει ο Αυγερινός Χατζηχρυσός

Γιατί δεν αντιδρούμε, πότε αντιδρούμε, ή τουλάχιστον γιατί δεν αντιδρούμε όλοι μαζί, ταυτόχρονα, ομαδικά, αποτελεσματικά ; Γιατί τελικά είτε ο κοινωνικός αυτοματισμός, είτε η αποδοχή της ήττας από μια κοινωνική ομάδα, αφήνει τη επόμενη που θα πέσει θύμα μόνη της κ.ο.κ.

Το πείραμα των αγανακτησμένων θα είναι μια πολύ καλή άσκηση για μελέτη της κοινωνικής συμπεριφοράς σε περιόδους κρίσεως στο μέλλον. Ο κόσμος στην αρχή ελάχιστος, αλλά στην κορύφωση τους, οι συγκεντρώσεις έφτασαν το εκατομμύριο ανθρώπους, από όλες τις κοινωνικές ομάδες και όλες τις ηλικίες, βρέθηκαν μίλησαν αλλά ήταν πολύ νωρίς και μάλλον έφερε το αντίθετο αποτέλεσμα με το να εκτονώσει τον κόσμο, προσωρινα. Τα αιτήματα για τέλος της Μεταπολίτευσης, της Διαπλοκής του υπάρχοντος πολιτικού πολιτικού προσωπικού, ήταν παραπάνω από ξεκάθαρα, αλλά οι κοινωνικές ζυμώσεις δεν γίνονται εν μια νυκτί, πόσο μάλλον από ένα λαό που μετά από 35 χρόνια “ατονίας” έχει χάσει την ταξική του συνειδηση και τα δημοκρατικά αντακλαστικά.

Η εποχή που “τελείωσαν” οι ηγέτες και ο “καταλληλότερος”, όπως μας υπαγόρευαν τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας, έπρεπε να είναι απλά διαχειριστής και λογιστής, δηλαδή το τέλος της πολιτικής, ο Σημιτικός Μεσαίωνας, δεν είναι πολύ μακρία.

Από το “δωράκι-μίζα” που ειχε πεί ο Ανδρέας φτάσαμε να γίνει ο αμοραλισμός όχι μόνον αποδεκτός αλλά κοινός τόπος, αρκεί να περνάμε καλά. Το πρότυπο δεν ήταν ο εργατικός, αλλά ο “καταφερτζής” αμοραλιστής με το Καγιε και η γυναίκα γλάστρα δίπλα του, το life style. Η γενία των G700 χλευάζονταν για το ότι δεν είχε το “μέσον” να πατήσει κι αυτή επι πτωμάτων “όπως ολοι” ώστε σήμερα να την κατηγορούν κι απο πάνω ότι “μαζί τα φάγαμε”.

Ο Εριχ Φρομ διέκρινε τις αντιδράσεις ενός λαού σε τρεις μορφές.

Στην πρώτη αντιδρούν, ασχέτως αν είναι αυθόρμητο ή καθοδηγούμενο, – πάντα υπάρχουν τα πραγματικά αίτια – με τη συσσώρευση τόσου μίσους και καταστροφικότητας ώστε οδηγούνται στην αυτοκαταστροφή, όπως είδαμε στην περίπτωση της Ουκρανίας.

Στην δεύτερη η αντίδραση του λαού μπορεί να δημιουργήσει μια τέτοια ανεξαρτησία και επιθυμία για ελευθερία ώστε να προκύψει μια καλύτερη κοινωνία. Αλλά αυτό εξαρτάται από πολλούς παράγοντες όπως οικονομικούς δηλαδή το μέγεθος της εξαθλίωσης, το πνευματικό του επίπεδο και το πολιτικό περιβάλλον που θα μετουσιώσει τις κοινωνικές απαιτήσεις.

Στην τελευταία κατηγορία που λείπουν οι άνω παράγοντες αντιδρούν με απάθεια, παραίτηση από την πραγματικότητα, από την πρωτοβουλία, χάνουν το αυτεξούσιο κι αφήνονται στην ροή των γεγονότων. Βέβαια ειναι κι αυτό επίσης “ενοχλητικό” αν και λιγότερο για την δεσποτική εξουσία μιας και οι υπήκοοι παύουν να είναι ικανοί να εκτελέσουν τις ντιρεκτίβες, όπως στην περίπτωση μας το “δεν πληρώνω” ή τα λουκέτα ή φυγή στο εξωτερικών των ικανότερων πολιτών που θα μπορούσαν να δημιουργήσουν την ανάπτυξη, που κι ως λέξη πλέον έχει γίνει του συρμού.

Στις αρχές τις Κρίσης πολλοί περίμεναν να γίνουν οι αντιδράσεις αλυσιδωτές και δρούν αθροιστικά σε κάθε νέο μέτρο, σε κάθε αυτοκτονία, σε κάθε νεοφιλελεύθερη φασιστική μεθόδευση. Αλλοι περίμεναν, από αφέλεια, ότι τελικά θα λειτουργούσε το Μνημόνιο και το χρονοδιαγραμμα που υπόσχονταν, λες κι σε εμάς, από λύπη ή από θαυμασμό, θα μας λυπούνταν και θα σωζόμασταν ωσαν να διαφέραμε από τις 30 και πλέον χώρες που ισοπέδωσε η νεοφιλελεύθερη λοιμική.

Ομως μετά από τέσσερα χρόνια έχουν διαψευστεί όλοι, την πρώτη περιόδο ήμασταν λίγα πληκτρολόγια σε μπλόγκς που προειδοποιούσαμε και δίναμε βήμα στις αντίθετες φωνες να εκφραστούν.

Οι γύπες των Αγορών (μτφ εκ του Volture Funds), όπως αποκαλούνται οι νεοφιλελεύθερες συντεχνίες, εχουν περάσει από δεκάδες χώρες και λαούς πριν από εμας. Εχουν εκμαυλίσει όλων των ειδών τους Μεγαλοαστούς, έχουν λαδώσει πολιτικούς όλων των ιδεολογίων, έχουν κάνει τα λάθη τους όπως στη Αργεντινή που έσκασε στα χέρια τους από την απληστεία τους.

Γνωρίζουν λοιπόν εκ των προτέρων πως θα αντιδράσουμε, ξέρουν πότε θα αντιδράσουμε, αν τελικά θα αντιδράσουμε και φυσικά έχουν και τα αντιμετρα, μελετημένα μήνες πριν, είτε για καμψουν τις διαμαρτυρίες με καταστολή και βια, είτε για να μας αφήσουν να εκτονωθούμε και να επιτύχουν έτσι την συμμόρφωση μας.

Για να το πετύχουν αυτό επιστρατεύουν ψυχολόγους, image makers, διαφημιστές, συμβούλους, δημοσκοπήσεις, ΜΜΕ και πανεπιστήμια που μελετούν την ανθρώπινη συμπεριφορα.

Ψυχολογικός Πόλεμος.

Απο την αρχαιότητα ήταν γνωστό ότι το ηθικό και η ψυχή ενός αντίπαλου στρατιώτη έκρινε την μάχη, ακόμη και απένταντι σε υπερτερο στρατό. Ενα παράδειγμα που περιγράφει ο Πολύαινος στα “ΣΤΡΑΤΗΓΙΜΑΤΑ”. Ο Παν ήταν στρατηγός του Διονύσου και κάποτε είχε να αντιμετωπίσει έναν μεγαλύτερο αντίπαλο, έτσι είπε στους στρατιώτες του, το βράδυ να απλωθούν κατά μήκος μια κοιλάδας και να φωνάξουν όσο το δυνατόν περισσότερο. Οι αλλαλαγμοί μαζί με την ηχώ τρόμαξε τους αντιπάλους που διαλύθηκαν χωρίς μάχη κι από τότε ονομάζουμε την λέξη ως “Πανικό”

Σήμερα με την πρόοδο της επιστήμης υπάρχουν πάρα πολλές δυνατότητες να επιτεθεί μια δύναμη στον αντίπαλο “αναίμακτα” και να παρέμβει στην ανθρώπινη συνειδησιακή υπόσταση και να προκαλέσει συμπεριφορική μεταβολή κατά το δοκούν. Τα πρόσφατα παραδείγματα του Πολέμου του Ιρακ, του Άμπου Γκράιμπ και του Γκουαντάναμο είναι τρομακτικά. Χωρις να ξεχνάμε και τις ψυχοτρόπες ουσίες που χρησιμοποιούν στις ανακρίσεις, που προκαλούν μερικές φορές και μόνιμες βλάβες στην υγεία (πχ LSD κτλ).

Το Πείραμα Κοινωνικής Συμμόρφωσης του Solomon Asch

Ο Solomon E. Asch ήταν ένας πρωτοπόρος της Κοινωνικής Ψυχολογίας.

Γεννήθηκε στην Βαρσοβία το 1907 και πήγε στις ΗΠΑ το 1920, εξερευνούσε την Μορφολογική (Gestalt) θεωρία προσανατολισμένος στην αντίληψη, την συσχέτιση, την μάθηση και την σκέψη. Εργάστηκε 19 στο Swarthmore College.

Ο ειδικός στην κοινωνική ψυχολογία και την ευπείθεια, πάνω στην εργασία του για την κοινωνική πίεση και την συμμόρφωση των μαζών έκανε το εξής πείραμα:

Μάζεψε φοιτητές και σε ομάδες των 6 νομίζω και τους έδειχνε εικόνες όπως αυτή του πίνακα α’

Είναι οφθαλμοφανές ότι το σωστό είναι το C, πολλοι συμμετέχοντες στο πείραμα όμως είχαν λάθος απαντήσεις!

Πως το έκανε αυτό; Σε κάθε ομάδα μόνο ένας ήταν το πραγματικό πειραματόζωο, οι υπόλοιποι ήταν προσυνεννοημένοι να απαντάνε “λάθος”, ετσι ενώ το υποκείμενο του πειράματος έβλεπε και γνωριζε τη σωστή απάντηση, απαντούσε λάθος γιατί κι υπόλοιποι απαντούσαν λάθος.

Για διαφορετικούς λόγους ο καθένας, απαντούσε εις γνώση του την λάθος απάντηση για να μην διαφοροποιηθεί από την ομαδα.

Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα, λόγω της κοινωνικής συμμόρφωσης/πίεσης το 307 να απαντήσει λάθος σε μια οφθαλμοφανή εύκολη ερώτηση.

Οταν επανέλαβε το πείραμα βάζοντας αυτή τη φορά έναν από τους μυημένους να απαντήσει κι αυτός σωστά, τότε τα δεδομένα άλλαξαν και μόνο το 5% απήντησε λάθος, αποτέλεσμα που απέδειξε ότι δεν είναι το πλήθος της ομάδας αρκετό ώστε να επιβάλλει την θεληση της αλλα η ομοφωνία καθ’εαυτή. Οταν σπάει η ομοφωνία ακομη κι από ένα άτομο τότε η δύναμη της ομάδας εκμηδενίζεται.

Όταν τέλος επανέλαβε τις ερωτήσεις ιδιωτικά στον καθε έναν οι συμμετέχοντες έδωσαν τη σωστή απάντηση περισσότερο από 98%

Αυτό σημαίνει ότι πολλοί συνάνθρωποι μας συμμορφώνονται σε καθεστώς κοινωνικής πίεσης ακόμη κι αν η λογική τους λέει ότι είναι λάθος.

Οι διαφημιστικές εταιρείες χρησιμοποιούν αυτήν την τακτική σαν Βίβλο!

Τα πειράματα του Ας που συνεχίστηκαν με διάφορες παραλλαγές, κατέδειξαν πως πολλοί άνθρωποι, υπό ορισμένες συνθήκες, μπροστά στο ενδεχόμενο να περιθωριοποιηθούν από ένα κοινωνικό σύνολο, είναι διατεθειμένοι να αυτοϋποβληθούν, να υποκύψουν και να συμμορφωθούν με το «κοινωνικά ορθό», ακόμη κι όταν αυτό είναι προφανέστατα λάθος κι έρχεται σε ευθεία σύγκρουση με την αντίληψή τους και τα πιστεύω τους!

H συμμόρφωση είναι είτε κανονιστική λόγω της κοινωνικής όμαδας που ανήκουμε και εμπιστευόμαστε, είτε πληροφοριακή συμμόρφωση όταν έναν άτομο λόγω της εμπιστοσύνης που μας εμπνέει και των πληροφοριων που μας παραθέτει μας πείθει ότι έχει δίκιο.

Ετσι εξηγούνται πολλά πράγματα όπως τα δίλληματα των εκλογών και με ποιο τρόπο και ποιοι αποφασίζουν ποια θα ειναι αυτά.

Το ότι φοβούνται περισσότερο την διαφοροποίηση των συγκυβερνόντων βουλευτών παρά την ίδια την αντιπολιτευση, γιατί αυτό μπορεί να δώσει δύναμη και σε άλλους να ψηφίσουν εκτός γραμμής.

Και επίσης και τον μεγάλο ρόλο των Δημοσιογραφων που αποκαλούν μάλιστα opinion maker γιατί μπορούν να παραμορφώνουν την πραγματικότητα με ψευδείς ή ελλειπείς ειδήσεις, όπως για παράδειγμα τα “εκατομμύρια” των Δημοσιών Υπαλλήλων όπως κατήγγηλαν οι Ειδήσεις των 8 τελικά όταν μετρηθηκαν, βρέθηκαν μόλις 614.053 εκ των οποίων το 1/3 είναι οι ένστολοι.

Το πείραμα των παρευρισκομένων (bystander effect)

Η επίδραση των παρευρισκομένων (bystander effect) ή αλλιώς το σύνδρομο Genovese είναι ένα φαινόμενο της κοινωνικής ψυχολογίας αντίστοιχο με τον προηγούμενο κατά το οποίο άτομα αρνούνται ή μένουν απαθή από το να βοηθήσουν ένα άλλο ατομο αν και παρευρίσκονται στην ίδια περιοχή με τον άνθρωπο που χρήζει βοήθειας αν κι άλλοι είναι παρόντες, εκτός αν κάποιος άλλος από την όμαδα κάνει την αρχή.

Όσο δηλαδή περισσότεροι άνθρωποι είναι παρόντες τόσο λιγότερο πιθανό είναι να βοηθήσει κάποιος.

Το φαινόμενο πήρε το όνομά του από την υπόθεση της δολοφονίας της Kitty Genovese το 1964 στη Νέα Υόρκη. Η 28χρονη γυναίκα μαχαιρώθηκε μέχρι θανάτου έξω από το σπίτι της στη Νέα Υόρκη.

Ο δρόμος ήταν πολυσύχναστος και 38 άτομα (γείτονες και περαστικοί) που είδαν τη δολοφονία δεν κάλεσαν την αστυνομία ούτε έδωσαν κάποια βοήθεια.

Πως εξηγείται αυτό. Οπως και στο πείραμα του Σολομον Ας, όταν κάποιος μπροστά μας, χρειάζεται βοήθεια αν είμαστε παρόντες μόνον εμείς τότε σπεύδουμε ευκολότερα να βοηθήσουμε από το αν είμαστε μαζί με άλλους μπροστά στο συμβάν.

Αυτό γιατί λειτουργεί η αρχή της κοινωνικής επιρροής που μας αποτρέπει να διαφοροποιηθούμε από την ομάδα, με το σκεπτικό ότι αν δεν βοηθούν οι “άλλοι” ή δεν συντρέχει λόγος – “κοινωνική συμμόρφωση” ή γνωρίζουν κάτι που εγώ δεν γνωρίζω πχ κάποιος μπορεί να είναι γιατρός “πληροφοριακή συμμόρφωση”

Επίσης σπουδαίο ρόλο παίζει κι η εικόνα του ανθρώπου που καθορίζεται από τα ταξικά ή ρατσιστικά στερεότυπα.

Για παράδειγμα στο ίδιο πείραμα όταν το “θύμα” φορούσε κοστούμι μέσα σε 4 δευτερόλεπτα κάποιος έσπευσε να βοηθήσει, ενώ όταν ήταν ρακένδυτος χρειάστηκαν 20 λεπτά μέχρι κάποιος να πάρει την απόφαση να βοηθήσει.

Τον Οκτώβριο του 2011 όταν το δύο χρονών κοριτσάκι στη Κίνα, η Wang Yue, χτυπήθηκε από δυο αυτοκίνητα στην πόλη Foshan. Οι καμερες κυκλοφορίας κατέγραψαν 18 άτομα που προσπέρασαν αδιαφορόντας για το αιμόφυρτο κοριτσάκι.

Το άτυχο νήπιο έμεινε αβοήθητο για 7 λεπτά και μόνο μία γυναίκα οδοκαθαριστής – το ταξικό που προαναφέραμε – ενδιαφέρθηκε. Το κοριτσι σε κρίσιμη κατάσταση απεβίωσε μερικές μέρες αργότερα στην εντατική.

Το πείραμα του Stanley Milgram.

O Stanley Milgram ηταν καθηγητής Ψυχολογίας στο Yale που θελησε να ερευνείση τα αιτια των ανθρώπων που συμμετιχαν στην Ναζιστική θηριωδία, καθώς η δικαιολογία των περισσότερων ήταν ότι εκτελούσαν διαταγές.

Ο Stanley Milgram τοποθέτησε έναν ηθοποιό σε μια καρέκλα που υποτιθεται ότι προκαλουσε ηλεκτροσοκ κι αυτός αντιδρούσε ανάλογα με την ποσότητα του ρεύματος που δεχόταν.

Το ατομο που ήταν το πειραματόζωο, ο “δάσκαλος” νόμιζε ότι προκαλούσε πραγματικά ηλεκτροσοκ στον ηθοποιο. Ενας επιστήμονας έκανε ερωτήσεις ασκησης μνήμης στον ηθοποίο και σε κάθε λάθος απάντηση έδινε εντολή στον “δάσκαλο” να αυξάνει την τάση μεγαλώνοντας την ένταση. Στα 75Volt το “θύμα” στενάζει, στα 120 διαμαρτύρεται, στα 150 απαιτεί να σταματήσει το πείραμα στα 285 λιποθυμα.

Το ερώτημα είναι τι κάνει ο “δάσκαλος”. Τα αποτελέσματα ήταν τρομακτικά. Οι ψυχίατροι προέβλεπαν ότι μόνο το 4% των “δασκάλων” θα ξεπερνούσαν τα όρια και θα λειτουτγούσε η συνείδηση τους αλλά αντίθετα το 60% αποδείχθηκαν τελείως πειθήνιοι εμπιστευόμενοι τον “Ειδικό”.

Το πείραμα δεν είναι θέσφατο, αλλά παρ’ όλες τις αδυναμίες του δείχνει ότι όταν η εξουσία καταφέρει να επιβληθεί είτε δια της βίας, είτε επιβολής ή ηθικής ανωτερότητας κι αυθεντίας το άτομο δείχνει μια περίεργη ενδοτικότητα.

Φυσικά αυτό δεν αναιρεί την προσωπική ευθύνη και η “διαταγη” αν και αναγκαίος δεν είναι επαρκής όρος για να προβούμε σε βίες πράξεις. Για παραδείγμα τα μέλη της Χρυσής Αυγής έχουν προ πολλού εν πλήρη συνειδήση αποδεχθεί εκ των προτέρων ότι οι στρατιωτική εκπαίδευση και οι ασκήσεις ακριβείας δεν είναι για να πάνε βόλτα και να μοιράζουν απλά φυλλάδια της οργάνωσης. Ενώ μην ξεχνάμε και το ότι το 40% αρνήθηκε να συνεχίσει το πείραμα.

Η Παιδεία και οι ηθικές αξίες, όχι ως ηθικολογία αλλά ως αξονας κοινωνικής συνοχής κι αλληλεγγύης είναι λόγοι που μπορούν να μας δώσουν την δυναμη να αρνηθούμε.

Ειμαστε θύματα όσο θέλουμε να είμαστε θύματα και έχουν εξουσία και δύναμη όσο εμείς τους δίνουμε αυτή την εξουσία και την δύναμη να μας εξουσιάζουν. Οταν σταματήσουμε να είμαστε υπάκουοι υπήκοοι κι αρχίσουμε να είμαστε πολίτες.

Οπως ο ήρωας του Καμύ στην ΠΤΩΣΗ ακούει κάποιον να πνίγεται κι αδιαφορεί, για να τον σώσει κάποιος άλλος, άλλωστε έκανε κρυο κι αυτό ήταν η αιτία να αλλάξει όλη του η ζωή και να γίνει “Δικαστής και Κριτής” των πάντων και να μας θυμίζει ότι η σκλαβιά είναι εύκολη λύση, να έχεις κάποιον να σου υπαγορεύει το πως θα ζείς, θα αγαπάς και θα πεθαίνεις.

Η Ελευθερία αντίθετα είναι δύσκολη γιατί φέρει και το βάρος του αυτεξούσιου, του λάθους της κριτικής αλλά και το προνόμιο της επιλογής.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΕΡΙΧ ΦΡΟΜ – Η ΥΓΙΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΑΛΜΠΕΡ ΚΑΜΥ – Η ΠΤΩΣΗ

Ε.Π.ΠΑΠΑΝΟΥΤΣΟΣ – Η ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΜΑΣ

ΡΟΖΑ ΛΟΥΞΕΜΠΟΥΡΓΚ – ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ Ή ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

το κείμενο δημοσιεύθηκε στο Hellenic ΝΕXUS του Μαϊου 2014

Πηγή